بررسی صنعت دانه های روغنی ایران در برنامه منهای نفت

به گزارش راهبرد معاصر، برنامه تلویزیونی منهای نفت با موضوع صنعت دانه های روغنی از شبکه سوم سیما پخش می شود.برنامه تلویزیونی منهای نفت امروز به سراغ صنعت دانه های روغنی رفته است. که حوالی ساعت 17:23 از شبکه سه سیما پخش می شود.

تعریف: دانه های روغنی، به منظور استخراج روغن از دانه آن‌ها پرورش می‌یابند؛ ولی به‌عنوان منبع باارزش پروتئین نیز مطرح هستند و بقایای محصول بعد از روغن‌کشی بدین منظور بکار می‌رود.

تاریخچه:

کلزا در زبانهای اروپایی با نامهای Rapeseed و Colza و Raps شهرت دارد. کلزای روغنی مهمترین گونه زراعی جنس براسیکا میباشد و به احتمال قوی فرم وحشی ان به اروپا و آفریقای شمالی محدود میشود. محتملترین موطن آن ناحیهای که در آن شلغم روغنی(Brassica Campetris )و کلک روغنی ( Brassica Oleraces )در مجاورت هم روییده اند زیرا کلزا (Brassica Napus ) از تلاقی این دو گونه و دو برابر شدن کروموزومهای هیبرید حاصل بوجود آمده است.در آثار بجای مانده از دوران نو سنگی در مصر و در نوشته های هندوها که از سالهای 1500- 2000 سال قبل از میلاد بدست آمده و بویژه در کتیبه های یونانی رومی و چینی باقیمانده از سالهای 200-500 قبل از میلاد به گیاهان روغنی از جنس براسیکا و ارزش دارویی آنها اشاره شده است.

اعتقاد بر این است که زراعت کلزا و خردل در اروپا از اوایل قرون وسطی آغاز آغاز گردیده است. از اوایل قرن شانزدهم زراعت تجاری کلزا در هلند ثبت شده است. در آن زمان از روغن این گیاه بعنوان سوخت چراغ روان کننده ماشینهای بخار استفاده میگردیده است. کشت تجاری کلزا از سال 1942 در قسمت شمالی قاره امریکا یعنی کشور کانادا شروع گردیده و امکان استفاده از روغن خوراکی در سال 1948 مورد توجه قرار گرفت و منجر به استخراج روغن خوراکی در سالهای 1956 و 1957 گردیده. در سال 1968 اولین رقم کازا با میزان اسید اروسیک پایین در کانادا تولید شده و هم اکنون کانادا به یک تولید کننده عمده کلزا تبدیل گردیده است. زراعت کلزا در استرالیا از سال 1969 آغازش و رقمهای مورد کشت متعلق به هر دو گونه کلزا و شلغم روغنی میباشد که از ژاپن و کانادا به این کشور وارد گردیده اند. در سالهای 1972 تا 1977 میزان اسیداروسیک روغن رقمهای کلزا و شلغم روغنی به کمتر از 2% کاهش یافت. در سال 1974 رقم Tower بعنوان اولین رقم دو صفر کلزا که هم میزان اسیداروسیک و هم یزان گلوکوزینولات آن پایین بو معرفی شد. در سال 1981 تولید رقمهای کلزا با میزان گلوموزینولات بالا تقریبا متوقف گردید.

در دو دهه گذشته در ایران ازمایشهای به نژادی و به زراعی متعدد و متنوعی در بخش تحقیقات دانه های روغنی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر بر روی گیاه کلزا صورت گرفته و منجر به معرفی چهار رقم کلزای اصلاح شده با نامهای زرگل- طلایه- استقلال و ساری گل شده است. سطح زیر کشت کلزا در سال پلیه 1372 تا 1374 حدود 5/94 هکتار در سال زراعی 1379-1380 برابر 25939 هکتار و در سال زراعی 1380-1381 بالغ بر 70000 هکتار بوده و میزان تولید آن در سال |ایه برابر 2/51 تن و در سال زراعی 1379-1380 معادل 27950 تن ودر سال زراعی 1380-1381 بیش از 65000 تنبوده است. با انجام تحقیقات و بررسی نتایج حاصله مشخص شده که توسط کشت کلزا در کشور امکان پذیر است و میتوان به موازات توسعه کشت زیتون در کاهش میزان وابستگی به خارج در زمینه روغن گیاهی موثر باشد.

انواع دانه های روغنی:

سویا، بادام زمینی، آفتاب گردان، گلرنگ، کنجد، بزرک، کتان، کرچک، کلزا، ذرت، زیتون

وضعيت کشت کلزا در ايران

روغن کلزا بدلیل ترکیب مناسب اسیدهای چرب غیراشباع و درصد پایین اسیدهای چرب اشباع همانند زیتون جزء با کیفیت ­ترین روغن‌های خوراکی است.

وابستگی شدید کشور به واردات دانه ­های روغنی، کنجاله و روغن که بیش از 90 درصد است.

خروج سالانه قریب 4 میلیارد دلار ارز برای واردات دانه­ های روغنی، روغن و کنجاله از کشور است.

ارزش واردات دانه­ های روغنی، روغن و کنجاله در 25 سال گذشته (1395-1371 ) بیش از38.2 میلیارد دلار معادل 150 هزار میلیارد تومان بوده است.

در ایران با جمعیت 80 میلیون نفر سالانه حدود 50 هزار عمل جراحی قلب انجام می ­شود. در حالی که در کشور چین با جمعیت 1.3 میلیارد نفر همین تعداد جراحی قلب انجام می­شود( 16 برابر چین).

کشورهاي اصلي توليد کننده کلزا به ترتيب اتحاديه اروپا با 22 ميليون تن، کانادا با 5/ 20 ميليون تن و چين با 1/ 13 ميليون تن مي­باشد.

سطح برداشت کلزا در سال1396 در ايران حدود 103044 هکتار و تولید 185 هزار تن بود.

پیش بینی سطح برداشت کلزا ايران سال 1397 حدود 180 هزار هکتار و تولید بیش از 300هزارتن.

پژوهش خبری صدا و سیما: کلزا (Brassica napus) یکی از گیاهان روغنی است که دانه آن حاوی ۴۵-۴۰ درصد روغن و ۳۵-۲۵ درصد پروتئین می­باشد. روغن کلزا بدلیل ترکیب مناسب اسیدهای چرب غیر اشباع و درصد پایین اسیدهای چرب اشباع همانند زیتون جزء با کیفیت­ ترین روغن‌های خوراکی است. پروتئین موجود در کنجاله نیز در تغذیه دام و طیور استفاده می­شود. این گیاه دارای دو تیپ رشد بهاره و زمستانه است که تیپ‌های زمستانه جهت بروز گلدهی نیاز به زمستان گذرانی دارند. در اقالیم معتدل سرد و سرد، ارقام با تیپ رشد زمستانه و در اقالیم گرم و مرطوب شمال، گرم جنوب و معتدل گرم، ارقام با تیپ رشد بهاره کشت می­ شوند. کشت کلزا تقریباً در تمام اقالیم کشور به صورت پاییزه انجام می‌گیرد و تحقیقات داخلی و خارجی و همچنین تجربه ­های شخصی کشاورزان نشان داده است که کشت کلزا در تناوب با گندم و جو علاوه بر مزایایی نظیر کاهش جمعیت علف ­های هرز و کاهش آفات و بیماری ­های گندم باعث افزایش و پایداری عملکرد دانه گندم می­ شود. رعایت دستورالعمل تولید کلزا که نتیجه کارهای تحقیقاتی در طی سالیان گذشته می­ باشد باعث استحصال  پتانسیل عملکرد دانه  ارقام توصیه شده کلزا در هر منطقه خواهد شد. 

در همين راستا و براي تحليل بيشتر وضعيت و سهم ايران در اين محصول، مشکلات و موانع توليد کلزا در کشور مورخ 30 / 02/ 97، مصاحبه­ اي را با آقاي دکتر عليرضا مهاجر، مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح دانه ­هاي روغني وزارت جهاد کشاورزي انجام داده ­ايم.

ضرورت و اهمیت توسعه کشت دانه­ های روغنی

وابستگی شدید کشور به واردات دانه ­های روغنی، کنجاله و روغن که بیش از 90 درصد است.

سالانه قریب 4 میلیارد دلار ارز برای واردات دانه­ های روغنی، روغن و کنجاله از کشور خارج مي شود.

لزوم ارتقای کیفیت روغن نباتی موجب افزایش ضریب سلامتی، طول عمر مردم وکاهش هزینه­ های درمان مي­ شود.

ایجاد پایداری در عملکرد و تولید غلات بویژه گندم با توسعه کشت دانه­ های روغنی در برنامه تناوب زراعی کشور.

ضرورت افزایش ضریب خود اتکائی و امنیت غذائی کشور.

پایداری در تولید کنجاله مورد نیاز صنعت دام و طیور.

تامین دانه روغنی مورد نیاز صنایع روغن کشی که ظرفیت 5 میلیون تن مي­باشد.

ضرورت توجه به کیفیت روغن نباتی و اهمیت آن:

1- در ایران با جمعیت 80 میلیون نفر سالانه حدود 50 هزار عمل جراحی قلب انجام می­ شود. در حالی که در کشور چین با جمعیت 3/ 1 میلیارد نفر همین تعداد جراحی قلب انجام می­شود( 16 برابر چین).

 2- ایران رکورد دار بالاترین میزان مرگ و میر بیماری­های قلبی در جهان می­ باشد.

3- بیماری­های قلبی و عروقی بعد از تصادفات بیشترین عامل مرگ و میر ایرانیان است و سالانه حدود 150 هزار نفر را به کام مرگ می­ کشاند.

4- در ایران سن ابتلا به بیماری­های قلبی و عروقی 10 سال پائین­ تر از متوسط جهانی است.

5- روزانه حدود 400 نفر به علت بیماری­ های قلبی و عروقی جان خود را از دست می­ دهند. متاسفانه این آمار تکان دهنده رو به افزایش است.

6- ناسالم بودن بیش از 77 درصد روغن نباتی تولیدی کشور.

آمارهای جهانی

 وضعیت تولید روغن در جهان سال 2016-2017

بر اساس آمار جهاني سال 2017 ميزان توليد کلزا در جهان تقريباً 22/ 28 ميليون تن بوده است که نسبت به توليد روغن­هاي ديگر جايگاه مناسبي دارد.

وضعیت تولید جهانی کلزا (سال زراعی 2018-2017)

ميزان توليد جهاني کلزا در سال زراعي گذشته با سطح زير کشت 7/ 36 ميليون هکتار و با متوسط عملکرد 1979 کيلو گرم در هکتار به طور تقريبي 72.7 ميليون تن توليد در جهان داشتيم.

رقبای ایران در تولید کلزا:

آمار منتشر شده توسط سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) نشان می­ دهد که کشور کانادا با تولید 18 میلیون و 423 هزار تن کلزا اولین کشور بزرگ تولید کننده این محصول در جهان می­باشد.

کشورهای چین و هند نیز با تولید 3 / 15 میلیون تن و 8/ 6 میلیون تن به ترتیب در رتبه های دوم و سوم این رده بندی قرار دارند.

وضعیت کشت کلزا در ایران

ويژگي ­هاي گياه کلزا و سازگاري آن با شرايط آب و هوايي ايران ، اهميت اين محصول را بيشتر کرده و به عنوان نقطه اميدي در تامين روغن خوراکي مورد نياز کشور قرار گرفت. در ايران تحقيقات کلزا از سال 1373 شروع شد و در سال 1378 طرح کلزا با سطح برداشت 17240 هکتار و مقدار 17010 تن توليد در اين سال در ايران شروع شد. رکورد بيشترين سطح برداشت در سال زراعي 1386 با 198990هکتار و 319398 تن تولید بود. و سطح برداشت سال1396 در ايران حدود 103044 هکتار و تولید 185هزار تن بود. پیش بینی سطح برداشت 1397حدود 180 هزار هکتار و تولید بیش از 300 هزار تن است. برنامه کشت سال زراعی 98-1397، حدود 310 هزار هکتار و حدود 600 هزار تن تولید مي ­باشد. و همچنين برنامه سال 1405 ايران سطح برداشت 670 هزار هکتار و تولید 1750 هزار تن است.

اهمیت کشت کلزا:

 برای تولید پایدار گندم، کشت دانه روغنی کلزا ضروری است زیرا این دانه روغنی در تناوب کشت با گندم سبب تقویت خاک، کاهش آفات و بیماری ­ها، استفاده بهینه از آب و در نهایت افزایش تولید گندم می­ شود.

کشت مداوم گندم در اراضی زراعی سبب کاهش توان رویشی اراضی و افت قابل توجه میزان تولید گندم می­ شود که برای جلوگیری از این روند باید محصول دیگری را در تناوب گندم برای کشت جایگزین در نظر داشت که بررسی­ های علمی نشان می­دهد دانه روغنی کلزا بهترین نوع محصول در این زمینه است.

چالش ­های جدی توسعه کشت دانه ­های روغنی در دو دهه اخیر

1- نبود عزم و اراده ملی برای افزایش تولید داخل و کاهش وابستگی .

2- شرایط سخت اقلیمی ایران از جمله قرار گرفتن در کمربند خشک جهان، بارندگی ناچیز، شدت تبخیر نسبت به متوسط جهانی ( بارش کشور یک سوم بارندگی جهان و تبخیر 2/2 برابر می­باشد ).

3-عدم استقبال زارعین از کشت دانه ­های روغنی بعلت مشکلات بازرگانی (تحویل دانه روغنی تولیدی و پرداخت بهای آن).

4- پائین بودن عملکرد مزارع بعضی از مناطق کشت به دلایل مختلف و اقتصادی نبودن عملکرد فعلی.

5- علاقمندی بخش صنعت و بازرگانی به واردات، بدلیل سهولت تامین نقدینگی، پائین بودن قیمت و سودآوری بیشتر. همچنین عدم تمایل آنها به ارتقای وضعیت تولید داخل و حتی مقابله با پیشبرد اهداف و برنامه ­های افزایش تولید داخلی.

6 – ضعف و کمبود دانش فنی، نکنولوژی نوین و کارآمد.

7- عدم وجود نظام تعرفه ­ای مناسب با رویکرد حمایت از تولید داخل برای واردات دانه­ های روغنی و فرآورده ­های آن.

سیاست­ های حمایتی طرح تولید دانه­ های روغنی در سال زراعی 97-1396

خرید تضمینی دانه­ های روغنی و پرداخت به­ موقع بهای محصول (قیمت تضمینی بیش از 2 برابر گندم).

پرداخت یارانه بذر.

تأمین و تدارک و ارسال بموقع بذور مورد نیاز استان ها ( ارقام مختلف خارجی و داخلی به میزان تدارک شده در کشور).

تداوم تأمین کارنده های جدید کلزا و سمپاش پشت تراکتوری و هد کمباین برداشت کلزا، سویا، آفتابگردان با 40 درصد بخشودگی بهای ادوات.

تداوم برنامه انتقال دانش فنی تولید کلزای زمستانه و بهاره و معرفی ارقام جدید با خصوصیات کمی و کیفی مطلوبتر با همکاری شرکت ­های داخلی و خارجی.

اجرای پایلوت های آموزشی ترویجی با بکارگیری کارشناسان و مشاورین با تجربه داخلی و خارجی.

برگزاری دوره های آموزش تئوری و عملی همچنین اعزام مدیران، محققین، کارشناسان و مروجین برای بازدیدهای فنی و آموزشی داخلی و خارجی.

همکاری با موسسات تحقیقاتی داخلی و خارجی و سرمایه گذاری لازم برای معرفی ارقام جدید.

تامین اعتبارات لازم جهت خدمات پشتیبانی طرح، بویژه تامین خودرو اجاره ­ای به میزان کافی در استانها.

تامین تسهیلات بانکی کاشت و داشت و برداشت کلزا هر هکتار 30 میلیون ریال.

 جمع بندي :

اهمیت خود کفایی در این محصولات به حدی است که مقام معظم رهبری در سال­ های گذشته به این موضوع تاکید داشتند که "باید در بحث دانه­ های روغنی به ویژه کلزا به خودکفایی رسید" اما در شرایط فعلی این خواسته مهم برآورده نشده است.

در مجموع تولید دانه‌های روغنی صرفه اقتصادی ندارد و قیمت‌های تمام شده آن نسبت به هزینه‌های تولید پایین‌ است. هر چند دولت در سال­هاي اخير برنامه­ های حمایتی از تولیدکنندگان دانه ­های روغنی در نظر گرفته ­اند که شامل یارانه بذر، ادوات کشاورزی، یارانه بیمه، کمک به آموزش، انتقال تکنولوژی، به کارگیری کارشناسان خارجی در بخش، خرید تضمینی و پرداخت به موقع مطالبات از مهم­ترین برنامه های حمایتی در جهت توسعه دانه­ های روغنی به شمار می ­رود.